Najprościej można powiedzieć, że tożsamość to poczucie siebie. Ale wiadomo – nie zadowalają nas proste odpowiedzi.
Jedna z psychologicznych definicji głosi, że tożsamość to wiedza o tym, kim się jest. Lubię tę skondensowaną propozycję. W ujęciu jej autora, Józefa Kozieleckiego, tożsamość jest więc zbiorem informacji i przekonań dotyczących:
- najbardziej charakterystycznych cech,
- samooceny
- wyznawanych wartości.
Być może warto więc zamienić pytanie – zamiast „kim jestem?”, stawiać takie: „co o sobie wiem?”
Odpowiadamy często: „jestem matką/ojcem”, „łatwo dogaduję się z ludźmi”, „rodzina jest dla mnie ważna”, „zazwyczaj trudno mi się skupić na dłużej”, „lubię fotografować”, „dobrze znam się na tym, co robię”, „chcę przeciwdziałać katastrofie klimatycznej” itd.
Potrzebujemy nazw, lubimy takie konkretne informacje. Określenia, jak powyższe, mogą być więc ważnym i rozwijającym rdzeniem wiedzy o sobie. Na pewno zaspokajają nasze pragnienie spójności i stabilności. Jednocześnie… rzadko kiedy jesteśmy tak jednoznaczni.
Powyższe określenia niosą więc pewne ryzyko: zafałszowania obrazu, zaszufladkowania, usztywnienia w myśleniu o sobie. Jeśli przykleimy się do etykiet, wielce prawdopodobne, że stracimy poznawczą elastyczność. A to ona jest bliższa prawdy, bliższa życiu i bardziej nam potrzebna. David Hume pisał: „Czymże jest człowiek, jeśli nie stertą sprzeczności!”[1].
Myśląc o tożsamości, warto więc pamiętać, że każdy z nas jest raczej mozaiką wielu rożnych ról, perspektyw, cech, zachowań, myśli – niż jedną, stabilną, niezmienną całością. Taka różnorodność, jak wspomniał właśnie cytowany Hume, może prowadzić do sprzeczności (np. konkurowania wartości). Mogę więc jednocześnie myśleć: „rodzina jest dla mnie ważna” oraz „nie ochrzczę dziecka, żeby babci było miło” albo „chcę być dobrym ojcem” oraz „zależy mi na zdobyciu tego awansu w pracy” albo „dobrze znam się na tym, co robię” oraz „tego jeszcze nie umiem”.
Współczesna psychologia uczy nas tego, by pomieścić w sobie wielość. W Terapii Akceptacji i Zaangażowania (ACT) mówimy m.in. o ćwiczeniu:
- postrzegania siebie jako złożonej, zmiennej, różnorodnej całości, która jest czymś więcej niż przyzwyczaiłam/łem się myśleć (Ja jako kontekst)
- umiejętności obserwowania myśli, ich zauważania i puszczania, świadomego, a nie automatycznego, na nie reagowania (tzw. defuzja poznawcza)
W Teorii Dialogowego Ja zauważamy m.in., że:
- każdy z nas nabywa w trakcie życia różne przekonania, uwewnętrznia różne perspektywy, różne znaczenia, interpretacje siebie, innych i rzeczywistości
- zdrowym jest dopuszczać je do głosu, przyglądać się im, włączać do wewnętrznego dialogu.
Tożsamość jest więc dynamiczną, wieloaspektową, wielogłosową strukturą. Składa się różnych opisów, kawałków mnie, w tym między innymi ze: wzmacnianych cech, realizowanych potrzeb, rozwijanych umiejętności, wyznawanych wartości, przyjmowanych stylów życia, postaw, przekonań, zachowań.
Skala tej różnorodności zależy dziś często od mojego świadomego wyboru (kiedyś tożsamość była bardziej ograniczona, zależna od urodzenia, definiowana przez więzy krwi, miejsce życia). Od naszej decyzji zależy także to, które aspekty naszej definicji siebie przyjmiemy za dominujące (w danym momencie życia czy w danym sytuacyjnym kontekście). Te, które wyróżnimy w strukturze naszej tożsamości, mogłyby służyć jako źródło poczucia spójności i stabilności. Byleby pamiętać o zachowaniu względem nich elastyczności.
[1] “What is man but a heap of contradictions!”, Hume D., Of Polygamy and Divorces, w: “Essays and Treatises od Several Subjects”.
